زندگی غربی و شرقی آنه ماری شیمل
آن
ماری شیمل، بانوی آلمانی و مسیحی است که به عنوان یک اسلام‌شناس در
دانشگاه بن آلمان، هاروارد، کمبریج و بسیاری دیگر از دانشگاه‌های اروپایی
تدریس داشت. وی در طول زندگی برای کسب شناخت دقیق از اسلام و جوامع اسلامی،
به بسیاری از کشورهای اسلامی سفر کرد و زمان زیادی را با مردمان این
کشورها سپری کرد. حاصل اقدامات عملی و علمی خانم شیمل، به اذعان بسیاری از
کارشناسان، کسب شناختی دقیق و ژرف از اسلام بوده است، به نحوی که خواندن
آثار و نوشته‌های او هر محققی را به شور و شعف می‌آورد. او مانند مستشرقین
اسلام‌شناس معاصر خود نظیر هانری کربن فرانسوی، توشیهیکو ایزوتسو از ژاپن و
ویلیام چیتیک از آمریکا کوشید تا بین شرق و غرب تعامل ایجاد کند. با این
حال، برخی صاحب‌نظران معتقدند برخی برداشت‌های او از اسلام و مذهب شیعه، به
طور کامل با واقعیت سازگار نیست و خود نیز بر این نقص اذعان دارد.1 2
⏺ شرق‌شناسی در آلمان
گرایش
اروپاییان به موضوع شرق‌شناسی و مطالعات پیرامونی این حوزه، به قرون وسطی
باز می‌گردد. اولین گام‌های مهم در زمینه پژوهش‌های شرق‌شناسانه در کشورهای
انگلیسی و فرانسه برداشته شد و سپس توسط آلمانی ها تبیین و تفسیر گردید.
نکته
قابل توجه راجع به شرق‌شناسی آلمانی‌ها این است که آنها، برخلاف سایر
کشورهای اروپایی، از طریق جنبش معنوی و ادبی و با ترجمة آلمانی گلستان سعدی
و با عنوان «گلزار فارسی» در سال 1645 آشنا شدند. پایه‌گذار شرق‌شناسی
آلمانی در اواسط قرن هجدهم یوهان یاکوب رایسکه، نیز تصوری بسیار ادیبانه‌ای
از شرق داشت.
⏺ طلیعه آشنایی شیمل با اسلام
«آنه ماری» در هفتم آوریل 1922 در ارفورت آلمان متولد شد پدر و مادر شیمل پروتستان و هر دو شیفته شعر و ادبیات بودند . «آنه ماری» یگانه فرزند خانواده بود که در خانه‌ای سراسر شعر و موسیقی پرورش یافت. در کتابخانه پدری‌اش در شهر ارفورت کتاب‌هایی از لویی ماسینیون وجود داشت و با مطالعه آنها گه‌گاه با پدرش درباره عرفان کلاسیک مباحثه می‌کرد. در همین سال‌ها مطالعه یک داستان عربی زندگی او را متحول کرد. او در 15 سالگی به طور جدی فراگیری زبان عربی را شروع کرد و اولین معلم او در این مسیر دکتر هانس النبرگ بود. دو سال بعد بنا به سفارش پرفسور ارنست کونل، استاد هنر اسلامی، آنه ماری، تحصیل علوم طبیعی را رها کرد و در زمینة هنر اسلامی و فراگیری زبان‌های ترکی، عربی و فارسی تمرکز کرد.
با
نبوغی که شیمل داشت و علاقة وافری که در خود می‌دید در 19 سالگی موفق شد
در رشته «ادبیات عرب و علوم اسلامی» از دانشگاه برلین دکترا بگیرد. در این
اثنا از طریق استادش پروفسور هانس هاینریش شدر با مثنوی معنوی آشنا شد و
این آشنایی سبب شد که بیش از پیش مشتاق به شناخت عرفان اسلامی شود. شیمل
برای ادامه مطالعه و تحصیل در موضوعات مورد علاقه خود در رشته تاریخ ادیان
ادامه تحصیل داد و ده سال بعد، یعنی در 1951 از رساله دکترای خود با موضوع
«عشق عرفانی در اسلام» دفاع کرد.
⏺ آغاز سفرهای علمی دکتر شیمل به کشورهای اسلامی
نقطة
عطف تطبیق علم نظری و تجربة عملی با دیگر ادیان، با سفر به ترکیه در سال
1952 برای شیمل پدید آمد. او درباره اقامتش در ترکیه می‌گوید: «پنج سالی در
دانشگاه آنکارا تدریس داشتم با متکلمان جوان، با خانم‌ها و آقایان مناظره
می‌کردم و این سبب شد که نظر و بینش من از اسلام در همین پنج سال شکل
بگیرد.»
عشق و دلدادگی‌اش به جهان اسلام و عطش فراوانش به شناخت حقیقی
اسلام و مسلمانان باعث می‌شد در سال چند ماه را در کشورهای اسلامی به‌ویژه
پاکستان سپری کند. در کلاس‌ها و سخنرانی ها و دیدار با دانشجویان و حتی
اساتید شرق‌شناس بارها از ایشان شنیده می‌شد که «شرق و بخصوص اسلام را فقط
از لابه‌لای کتاب‌ها نجویید.
با
مسلمانان باید زندگی کرد تا آنها را شناخت.» او در جای دیگر گفته بود
«برداشت من از اسلام و فرهنگ و مردم آنجا با برداشت شرق‌شناسان دیگر، که
بعضا از من باسوادتر هم هستند خیلی فرق دارد؛ من به روستا رفتم و با
روستاییان صحبت و از آنها اطلاعات بسیاری کسب کردم، همین کار را در پاکستان
نیز انجام دادم. متاسفانه در ایران، فقط برای شرکت در همایش‌ها حضور داشتم
و تجربه من درباره ایران ناقص است.» پروفسور شیمل به پاکستان خیلی علاقه
داشت و آنجا را وطن دوم خودش می‌نامید و پاکستانی‌ها نیز به او عشق
می‌ورزیدند و و به پاس خدماتش در معرفی اسلام حقیقی، یکی از خیابان‌های شهر
لاهور را خیابان «آین ماری شمل» نامیدند.
⏺ تأثیر شگرف اقبال لاهوری و لویی ماسینیون، بر شیمل
از میان ابعاد مختلف فرهنگ اسلامی، شیمل سخت تحت تاثیر مشاهیر ادب و فرهنگ فارسی و اسلامی نظیر مولانا جلال الدین بلخی و اقبال لاهوری بود. او می‌گفت دلبستگی من به آثار و افکار اقبال به آغاز دوره دانشجویی ام در برلین برمی‌گردد که مقاله نیکلسون را در مجله اسلامیکا خواندم و با کتاب پیام مشرق اقبال آشنا شدم.
شیمل از طریق اقبال نسبت میان گوته و مولانا را در می‌یابد و در عین حال
در مقایسه با رومی، اقبال را «باریکه جویی کوچک» می‌داند. شیمل از میان
اسلام‌شناسان قبل از خود، لویی ماسینیون را قهرمان بزرگ در اسلام‌شناسان
می‌داند و مقام او تا حد یک قدیس ارج می‌نهد و چنین می‌نویسد: «او از چنان
نورانیت برگرفته از درون برخوردار بود که من را همیشه به شدت تحت تاثیر
قرار می‌داد...»
⏺ شیمل؛ مسیحی یا مسلمان؟
شیمل
در پاسخ به این سوال که چه چیزی او را اینقدر به اسلام و حیات اسلامی
علاقه‌مند کرده است می‌گوید: «اسلام دین مورد پسند من است، دینی که با درک
باری‌تعالی واقعاً تمام حیات انسان را دربر می‌گیرد.» آنچه در اسلام شمیل
را به شگفتی واداشته بود «اعتقاد» و «تسلیم شدن مطلق» بود خودش می‌گفت: «من
شیفته اسلام واقعی هستم؛
به‌ویژه
حالا که ما را به طور فزاینده‌ای از مسیحیت و دینداری دور می‌کنند، احساس
می‌کنم که این همان بعد اسلام است که مرا به سمت خود جذب می‌کند و من خود
را متعلق به آن می‌دانم. این معنایش این نیست که از دین خود بازگشته‌ام،
اما این احساس فوق العاده قوی در مورد حضور خدا بوده که مرا پیوسته مجذوب
اسلام کرده است.»
⏺ ترجمه صحیفه سجادیه به آلمانی
یکی
از دیگر از ویژگی‌های خاص شیمل علاقه‌مندی مثال زدنی او به ادعیه اسلامی
به طور خاص صحیفه سجادیه است. شیمل خودش در این باره می‌گوید: «من بخشی
کوچک از کتاب مبارک صحیفه سجادیه را، به آلمانی ترجمه و منتشر کرده‌ام و از
جمله، دعای رؤیت هلال ماه مبارک رمضان و دعای وداع با آن ماه را. وقتی
مشغول ترجمه این دعاها بودم، مادرم در بیمارستان بستری بود و من که به او
سر می‌زدم، پس از آنکه او به خواب می‌رفت، در گوشه‌ای از آن اتاق، به کار
پاکنویس کردن ترجمه‌ها مشغول می‌شدم. اتاق مادرم دو تختی بود.
در
تخت دیگر، خانمی بسیار فاضله بستری بود که کاتولیکی مؤمن و راسخ‌العقیده و
حتی متعصب بود. وقتی فهمید که من دعاهای اسلامی را ترجمه می‌کنم، دلگیر شد
که مگر در مسیحیت و در کتب مقدسه خودمان، کمبودی داریم که تو به ادعیه
اسلامی روی آورده ای؟ وقتی کتابم چاپ شد، یک نسخه برای او فرستادم. یک ماه
بعد، او به من تلفن زد و گفت: صمیمانه از هدیه این کتاب متشکرم، زیرا هر
روز به جای دعا، آن را می خوانم. بله! واقعا ترجمه ادعیه امامان معصوم(ع)،
به ویژه صحیفه حضرت زین‌العابدین(ع)، برای بسیاری از مردم مغرب زمین،
کارساز است.»
⏺ تلاش، برای معرفی اسلام به جهان
یکی
از مسائلی که شیمل همواره از آن رنج می‌برد، این بود که از اسلام در آثار
تاریخ ادیان، در بهترین حالت در حاشیه و یا به‌عنوان ضمیمه و «دین سطح
پایین» نام برده شده است. برای پر کردن این خلأ، شیمل علاوه بر به خدمت
گرفتن قلم در اشاعه فکر عرفانی اسلامی، سالیان دراز از طریق تدریس تصوف،
شرح مثنوی، خوشنویسی، ادبیات فارسی، ادبیات اردو و زبان ترکی در
دانشگاه‌های آلمان و امریکا و نیز سخنرانی در اقصی نقاط جهان عرفان، ادب،
دین و شخصیت‌های بزرگ اسلامی را معرفی کرد.
⏺ آثار علمی خانم شیمل، در رابطه با اسلام
خانم شیمل بالغ بر 70 اثر راجع به فرهنگ و تمدن اسلامی نوشته است. در این میان برخی به فارسی ترجمه شده است که می‌توان به کتاب‌های ابعاد عرفانی اسلام (1975)، محمد رسول خدا (1985)، راز اعداد (1993)، تبیین آیات الهی نگاهی پدیدارشناسانه به اسلام (1994) اشاره کرد. کتاب‌های شیمل دربارة اسلام، نشانگر شناخت عمیق و دید و وسیعی است که از اسلام و جوامع اسلامی داشته است. او در مصاحبه ای اظهار می‌کند من با نگارش حدود هشتاد کتاب و مقاله تلاش کردم تصوری صحیح از اسلام را به خواننده اروپایی منتقل کنم. من زندگی ام را مصروف ایجاد تفاهم میان شرق و غرب کردم.
او در کتابی که به تصریح خود محصول چهل سال تحقیق درباره شخصیت پیامبر اسلام است یعنی کتاب «محمد رسول خدا» می‌گوید: «شاید خوانندگان مغرب زمین که با سنتی آمیخته به نفرت چندین قرنی نسبت به محمد(ص) پرورش یافته اند انگشت تحیر گزند اگر دریابند در همه خبرها و گزارش‌ها بر خصلتی که در وجود پیامبر به طور خاص تاکید شده است فروتنی و مهربانی اوست نکته ای که در غرب به شدت برخلاف آن تبلیغ میشود و همواره تلاش میشود پیامبر را فردی خشن و جنگ طلب معرفی کنند» شیمل در آثار و سخنرانی‌های خود سعی کرده است همه این تصاویر وارونه اصلاح کند و پیامبر حقیقی و مهربان را در قاب ذهن انسان غربی ترسیم کند. او هرگز نگفت و یا ننوشت که مسلمان است اما بارها در آثارش بر وحدانیت خدا و اصالت پیامبر اسلام گواهی می‌دهد.
بعضی از تألیفات و آثار برجسته خانم شیمل که به فارسی ترجمه یافته است، عبارتند از:
•
شکوه شمس ( این کتاب در زمینه شخصیت و افکار مولوی است که همراه با مقدمه
ای طولانی از سید جلال الدین آشتیانی، انتشار یافته است).
• ابعاد عرفانی اسلام (این کتاب به بررسی تاریخ تصوف و مبانی آن می پردازد).
•
تبیین آیات خداوند: نگاهی پدیدارشناسانه به اسلام ( این کتاب با رویکردی
پدیدارشناسانه به شناخت پاره ای از موضوعات مهم اسلامی می پردازد).
•
درآمدی بر اسلام (این کتاب به شناخت اسلام، شخصیت حضرت محمد صلی الله علیه
و آله، بررسی قرآن، فرقه ها و پاره ای از علوم اسلامی می پردازد).
• محمد صلی الله علیه و آله رسول خدا ( به تبیین شخصیت بعضی از زنان بزرگ مسلمان از جمله زنان عارف می پردازد).
• زن در عرفان و تصوف اسلامی (به تبیین شخصیت بعضی از زنان بزرگ مسلمان از جمله زنان عارف می پردازد).
• نام های اسلامی (درباره نام های اسلامی در عرصه های متفاوت زندگی مسلمانان نوشته شده است)
⏺ موضع‌گیری سرسختانه در برابر سلمان‌رشدی
شیمل در مصاحبه‌ای تلوزیونی می‌گوید «سلمان رشدی احساسات دینی ملیون‌ها مسلمان را جریحه دار کرده است در حالیکه حمله پیامبرانی در تاریخ اسلام همواره گناهی بزرگ محسوب می‌شده است...» او در این مصاحبه کارهای سلمان رشدی را نوشته‌هایی سطحی می‌داند که برای خوش آمد غرب نوشته شده است. این مصاحبه به یکی از جنجال برانگیزترین موضوعات فرهنگی-سیاسی جهان در سال 1995 میلادی شد و دشمنی‌هایی علیه او در غرب برانگیخت. او که نامزد دریافت «جایزة صلح اتحادیه کتابفروشان (ناشران) آلمان » شده بود در واکنش به انتقاد و نیز برای احقاق حق و اثبات نظر خود در دفاع از پیامبر علناً از پذیرش این جایزه صرف‌نظر کرد. شیمل در جای دیگر تاکید کرد: «من تا دم مرگ این نظرات را مورد انتقاد قرار میدهم و آنها را محکوم می‌کنم و گروه‌های فشار مرتبط با سلمان رشدی نمی‌توانند مرا بترسانند.» البته بعد از ماه‌ها جنجال سیاسی و رسانه‌ای سرانجام با اصرار و حمایت مقامات عالی‌رتبه آلمان از ایشان، تصمیم گرفته شد این جایزه به وی اهدا شود. البته وی فتوای امام خمینی(ره) را در قتل سلمان رشدی قبول نداشت .
پروفسور
شیمل اصلا یک فرد سیاسی نبود، اگرچه جایزه "اتحادیه کتابفروشان آلمان"
همواره با سیاست قرین بوده است. وی کسی است که در افکار عمومی آلمان جزء
مشهورترین و شناخته شده ترین نمایندگان اسلام شناس آلمان به شمار می آید.
نوشته های وی بیشتر با ذوق و هنر توأم است، تا سیاست. او از زمانی که دست
به قلم برده با سیاست بیگانه بود. از چنین شخصیتى البته ورود در سیاست
انتظار نمى رود. نهایت آنکه اگر به پرسشى سیاسى پاسخى غیر سیاسى مى دهد و
جهت اندیشه خود را متوجه استقلال نظر خویش مى کند، تعجبى ندارد.
⏺ برداشت‌های اشتباه از اعتقادات تشیع
آنه‌ماری
شیمل در بخشی از کتاب «مقدمه‌ای بر معرفی اسلام» –که در ایران با نام
اسلام از دیدگاه آنه‌ماری شیمل منتشر شده است-، گزارش خلاصه‌ای از تاریخ و
آموزه‌های اسلامی ارائه می‌کند و در بخشی از آن به تاریخچه، انشعابات و
عقاید مذهب تشیع می‌پردازد که برخی از مطالب آن مطابق با باورهای مرسوم
میان شیعیان نیست. وی معتقد است که اولین نطفه‌های افکار کلامی تشیع حول
محور امام علی و حسنین(ع) دور نمی‌زند؛ بلکه او محمد ابن حنفیه را محور
اعتقادی شیعه معرفی می‌کند.
به
اعتقادی برخی، آنه‌ماری شیمل گاه در بیان اعتقادات مذاهب و فرقه‌ها به
سخنانی استناد می‌کند که موثق نیستند و او صرفاً آنها را در بعضی از مجالس
مذهبی دیده یا شنیده است. در واقع خانم شیمل میان شریعت یا آداب دینی با
آداب و رسوم فرهنگی و قومی تفکیک ننموده است و تصور نموده که هر چه در میان
مردم رواج می یابد و تبدیل به عادت می گردد، ریشه در شریعت و آداب دینی
دارد؛ مثلاً نقل کرده است که خانم‌ها در زمان بارداری از ورود به
زیارتگاه‌ها منع شده‌اند یا اسب تزیین‌شده ذوالجناح در روز عاشورا را نمادی
از اسب سفید امام زمان(عج) می‌داند.
شیمل پس از اینکه به بیان اساطیر
اخروی در قرآن اشاره می‌کند که سرمنشأ پاره‌ای از داستان‌ها شده، برخی
مسائل موضوع مهدویت را از مصادیق اسطوره‌گرایی می‌داند. از نظر او این
اندیشه‌ها بر اثر عوامل روان‌شناختی و اسطوره‌های فردی و جمعی مسلمانان به
وجود آمده است.
⏺ شیمل در ایران
آنه‌ماری
شیمل پیش و پس از انقلاب اسلامی بارها به ایران سفر کرده بود. در ایران
برای آنه‌ماری شیمل دو مجلس بزرگداشت برگزار شده است؛ یکی در سال ۱۳۸۰ در
دانشگاه تهران و دیگری در سال ۱۳۸۱ در شانزدهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب
تهران . همچنین شیمل از دانشگاه تهران و الزهراء دکترای افتخاری دریافت
کرده است.
⏺ زندگی‌ای عاشقانه و مرگی عارفانه
این
اسلام شناس شهیر آلمانی در سال 2003 و در سن 81 سالگی از دنیا رفت. رومان
هرتزوک رئیس جمهور وقت آلمان در مراسم بزرگداشت شیمل چنین گفت: «اگر شیمل
نبود، آلمانی‌ها نمی‌فهمیدند تصویری که از پیامبر اسلام به آنها ارائه شده
است صحیح نمی‌باشد».
سنگ
قبر شیمل شاید آخرین تلاش صادقانه او در معرفی اسلام باشد. خانم شیمل وصیت
کرده بود این حدیث امیرالمومنین را بر سنگ قبرش حک کنند «الناس نیام و اذا
ماتوا انتبهوا»
⏺ جوایز و افتخارات
شیمل در طول حیات علمی خود جوایز و افتخارات بسیاری کسب کرد که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• دکترای افتخاری از دانشگاه‌های سند، قائد اعظم اسلام‌آباد، اوپسالای سوئد، سلجوق قونیه، دانشگاه تهران و دانشگاه الزهراء
• جایزه صلح انجمن کتاب آلمان
• صلیب دولتی بزرگ لیاقت
• بزرگ‌ترین نشان مردمی پاکستان به نام «هلال امتیاز»
پاورقی:
1. منابع اینترنتی: برای تنظیم و گردآوری این مطلب، از وبسایت‌های ویکی شیعه، تبیان، دایره المعارف اسلامی طهور، تسنیم، ویکی پدیا، راسخون،ارمغان ملی، پارسینه استفاده شده است.
2. مقاله «شیمل و اسلام» نوشته شهین اعوانی، فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه قم، سال دهم شماره سوم
